Do zakończenia II wojny światowej obszar obecnego powiatu żagańskiego pokrywał się prawie z ówczesnym powiatem szprotawskim. W jego granicach znajdowały się wówczas także Świętoszów i Przemków. Utworzony 1.10.1932 r. powiat szprotawski miał swoją siedzibę w Żaganiu.

       W wyniku tzw. operacji dolnośląskiej, która rozpoczęła się 8 lutego 1945 natarciem głównego zgrupowania uderzeniowego I Frontu Ukraińskiego z przyczółka pod Ścinawą został zdobyty cały powiat, a linia frontu zatrzymała się na linii Nysy Łużyckiej. W skład tego zgrupowania wchodziły 3 armia gwardii, 13 armia i 52 armia wzmocnione na początku operacji oddziałami czołgów: 25 samodzielnym korpusem pancernym oraz 3 i 4 armią pancerną gwardii.

        Już 9 lutego wojska radzieckie osiągnęły południowo -zachodnią część ówczesnego powiatu szprotawskiego, a 11 lutego 6 korpus zmechanizowany po przegrupowaniu szybkim marszem  z rejonu Przemkowa przez Witków, Jelenin, Jabłonów i Brzeźnicę wieczorem osiągnął linię rzeki Bóbr w okolicy Miodnicy i Gorzupi Dolnej. Również tego samego dnia wieczorem jednostki 10 korpusu pancernego z 4 armii pancernej zdobyły tamę i nieuszkodzoną elektrownię na Bobrze (w Gryżycach).

        Już 10 lutego znalazła się Szprotawa pod radzieckim obstrzałem. W jego wyniku trafiono obiekty na terenie koszar, kilka kamienic na Rynku oraz strącono krzyż z wieży kościoła ewangelickiego. W dniu 12 lutego wysadzono most na Bobrze, a z miasta wycofały się: oddział saperów wysadzający obiekty strategiczne oraz oddziały Volkssturmu. Wieczorem 12 lutego o godz. 17 00 wojska radzieckie weszły do Szprotawy. Już godzinie 19 00 w mieście rozpoczęły płonąć pierwsze podpalone przez żołnierzy radzieckich domy. W mieście pozostało 300 mieszkańców, których dotknęły rabunki, mordy i gwałty. Tego samego dnia cały północno-wschodni obszar powiatu znalazł się w rękach armii radzieckiej. Zaciekły opór stawiły wojska niemieckie w dniach 10 i 11 lutego radzieckiemu 24 korpusowi 13 armii jedynie w okolicach Leszna Górnego i Dolnego oraz Pstrąża (pow. Bolesławiec). Przewaga sił rosyjskich szybko złamała opór wojsk niemieckich i 12 lutego ich pododdziały osiągnęły linię rzeki Kwisy pomiędzy Świętoszowem a Trzebowem. Tutaj doszło do bardzo ciężkich walk, które trwały do 15 lutego. Starła się tutaj 4 pancerna armia niemiecka pod dowództwem gen Gräsera z 4 radziecką armią pancerną dowodzoną przez gen. płk  D. Leluszko. W dniach 12 i 13 lutego pododdziały wojsk radzieckich przekroczyły rzekę Bóbr na północ od Żagania i odcięły miasto od strony zachodniej.

        Walki o lotnisko w Tomaszowie rozpoczęły się w nocy z 10/11 lutego, płonęły i wybuchały zapasy paliwa oraz magazyny z amunicją. Lotniska broniły oddziały Volkssturmu, obsługi lotniska i batalion spadochroniarzy I/57, który był przygotowany do przerzucenia transportem powietrznym do Poznania w celu wzmocnienia sił tamtejszej załogi. Z powodu złej pogody spadochroniarze zostali na lotnisku i zostali wykorzystani do walki z nadciągającym w okolicę lotniska wrogiem.

        Bitwa o zdobycie Żagania rozpoczęła się już 11. 02.1945. W pierwszej potyczce w okolicy Starego Żagania zginął komendant obrony miasta ppłk Mascher. Uzbrojone oddziały Wehrmachtu i Volkssturmu zajęły kluczowe pozycje obronne w mieście. Od 13 do 16 lutego trwały walki o miasto. Od strony wschodniej (prawobrzeżną część miasta)  uderzyły na Żagań pododdziały 117 dywizji piechoty. W walkach w mieście brały udział jej pułki 335 i 338. Niemcy wysadzili wcześniej wszystkie mosty na Bobrze. Kulminacja walk w mieście miała miejsce w dniu 15 lutego. W piątek 16 lutego żołnierze radzieccy wkroczyli do miasta. W mieście pozostało ok. 2000 mieszkańców, którzy ukryli się w piwnicach i schronach. Część wojska rozpoczęła rabunki i gwałty na cywilnej ludności Żagania. Podobnie jak w Szprotawie również tutaj wojska radzieckie wznieciły liczne pożary. W dniu 19 lutego 13 armia przeprawiła się całością swoich sił na lewy brzeg Bobru, nie natrafiając na większy opór, gdyż w rejonie Żar znajdowały się już wcześniej przerzucone jednostki drugorzutowe i artyleryjskie 13 armii walczące z Niemcami, którym desperackim atakiem udało się na krótko w okrążyć najdalej wysunięte na zachód radzieckie jednostki pancerne i okrążyć 61 brygadę pancerną z 10 korpusu pancernego. Kontruderzenie wykonały jednostki hitlerowskiej 4 armii pancernej (2 pułki piechoty wsparte 35 czołgami i działami korpusu  ,,Grossdeutschland") od południa (z rejonu Kunic i Mirostowic) - a od północy (od Nowogrodu Bobrzańskiego) uderzyły brygada policyjna SS ?,,Wirth" wsparta grupą ok.. 20 czołgów z 25 dywizji pancernej. W końcowej fazie tej desperackiej operacji brała udział także niemiecka dywizja grenadierów pancernych ,,Brandenburg". W tej sytuacji część sił 4 armii pancernej (6 korpus pancerny), która  przeprawiła się już 14 lutego przez Nysę Łużycką w rejonie Bademeusel (na południe od Forstu) zostały zmuszone się z stamtąd wycofać. Wkrótce wzmocnione siły armii radzieckiej odblokowały okrążone Żary  i odrzuciły Niemców za Nysę Łużycką. Również 14 lutego wojska radzieckie zajęły Małomice.

           O pozostały - położony na zachód od rzeki Kwisy obszar powiatu toczyły się  bardzo zacięte walki. Walki toczyły się w okolicach Czyżówka, Wymiarek oraz Witoszyna Górnego i Dolnego. Ta część powiatu została zdobyta dopiero pomiędzy 17 a 24 lutego. W tym dniu zakończyła się operacja dolnośląska, której efekcie 13 armia i 3 armia gwardyjska oczyściły całkowicie od wojsk niemieckich prawy brzeg Nysy Łużyckiej (od Przewozu do jej ujścia do Odry).

           Część cywilnej ludności powiatu była ewakuowana ze swoich miejscowości przed wkroczeniem Armii Czerwonej jednak znaczna jej część pozostała. Szybki marsz pancernych oddziałów zupełnie zaskoczył mieszkańców powiatu szprotawskiego. Mieszkańcy miejscowości leżących na trasie linii kolejowych ewakuowała się wcześniej specjalnie podstawionymi w tym celu przez władze hitlerowskie pociągami. Ostatni pociąg z uciekinierami odjechał z dworca w Żaganiu w dniu 11 lutego. Część uciekającej przed Armią Czerwoną ludności formowała długie kolumny wozów konnych, traktorów lub szła pieszo ciągnąc za sobą dobytek w ręcznych wózkach. Niektórzy mieszkańcy powiatu ewakuowali się wraz z wycofującym się wojskiem. Z powodu zimna i głodu wiele osób zamarzło w drodze. Nie wszyscy jednak opuścili swoje domy. W niektórych miejscowościach powiatu pozostali prawie wszyscy jego mieszkańcy lub znaczna ich część. Do tych pierwszych należały: Borowina, Bukowica, Długie, Dzietrzychowice, Jelenin, Karpie, Studzianka, Nieradza, Dzietrzychowice, Jabłonów, Jelenin, Jędrzychówek, Długie, Karpie, Miodnica, Siecieborzyce, Szprotawka, Witków, Wrzesiny i Wysoka. Do tej drugiej grupy należały miejscowości: Pożarów (52), Bukowina Bobrzańska (ok. 400), Stara Kopernia (250), Leszno Dolne (60), Moczyń (kilkaset), Niegosławice (połowa), Nowa Jabłonna (64), Nowa Kopernia (50), Wiechlice (142) i Witoszyn Dolny ( ok. 55).

          Rozpoczął się nowy trudny okres dla tych ziem, które na mocy traktatów zwycięskich mocarstw miały wkrótce znaleźć się ponownie w granicach Polski.

                         Marian Ryszard Świątek

Literatura:

Becker R.O., Niederschlesien 1945, München 1974

Dominiczak H., Wróciliśmy na Ziemię Lubuską, Warszawa 1974

Kaps J., Die Tragödie Schlesiens 1945/46 in Dokumenten, München 1952/53  

Liebig K., Erinnerungen an Sagan, Köln 1953

Drygalski S. Ziemia żagańska na szlaku bojowym LWP, w: Wędrujemy 3-4, ZielonaGóra 1985

Drygalski S., Wyzwolenie Żagania i Ziemi Żagańskiej, w: Przegląd Żagański 1/I/83, Żagań 1983

Szczegóła H., Żołnierze radzieccy polegli nad Środkową Odrą, Zielona Góra 1982